राजेन मानन्धर
भगवान बुद्ध जन्मनुभएको देश नेपालमा बुद्धधर्मको अवस्था उत्साहप्रद नभएतापनि विश्वका थुप्रै देशहरुमा बुद्धधर्म विभिन्न किसिमले फैलिरहेको छ । इतिहासका विभिन्न कालक्रममा बुद्धधर्म विश्वका विभिन्न ठाउँमा पुग्यो । कुनै ठाउँमा भगवान बुद्ध आफैले लानुभयो, उहाँका शिष्य अथवा उपासकहरुले पनि लिएर गए अनि एशियाका विभिन्न ठाउँमा सम्राट अशोकका धर्मदुतहरुले लगे । त्यसपछिको लामो समयमा बुद्धधर्म धेरै प्रचार हुन पाएन । गएको २५ सय वर्षमा थुप्रै बौद्ध देशहरुमा बुद्धधर्मको नामोनिशान मेटियो भने अहिले आएर विशेष गरेर गत एक अथवा दुइ शताब्दीमा त्यस्ता देशहरुमा बुद्धधर्मले प्रवेश पायो जहाँ पहिले बुद्ध र उहाँको धर्मको बारेमा कुनै जानकारी पनि गएको थिएन ।

इतिहासको कुरा…

राजेन मानन्धर

नेपालभित्र बोलिने एक सय भन्दा बढी विभिन्न भाषाहरुको आआफ्नै इतिहास र विशेषता छन् । ती सबै भाषाहरु नेपालका सम्पदा हुन्, गौरव हुन् । ती मध्ये एउटा भाषा भनेको नेपालभाषा हो, जसलाई आजभोलि बोलिचालीमा नेवारभाषा वा नेवाः भाय् भनिन्छ । यहाँ यसै भाषाको साहित्यको बारेमा र विशेष गरेर यसको काव्ययात्राको बारेमा चर्चा गरिनेछ ।

१ पृष्ठभूमि
१.१ नेपालभाषा
भाषा वैज्ञानिकहरुले नेपालभाषालाई भोट बर्मेली भाषा परिवारका केही लिखित परम्परा भएका भाषाहरुमध्ये एक भाषा भनेर स्वीकार गरेकाका छन् ।

नेपालभाषा नेपालका केही लिखित इतिहास भएका पुराना भाषाहरु मध्ये एक हो । तर पनि यो कति पुरानो भनेर यकिन भन्न सजिलो छैन…

राजेन मानन्धर

संसारको इतिहासमा भगवान बुद्धको जन्म एउटा यस्तो एक अद्भुत संयोग थियो कि आज २५०० वर्ष पछाडि पनि मानिसहरु अचम्म छन् कि उनी एक जना व्यक्ति नै थियो र जसले संसारलाई यति धेरै कुरा दिएर गयो ? …

राजेन मानन्धर

बौद्धहरुलाई सर्वत्र शान्तिप्रेमी र अहिंसावादी मानिसहरुको रुपमा चित्रण गरिन्छ, जुन एक हदसम्म सही पनि हो । तर मानवीय स्वभाव अलग हुन्छ, अनि राजनीति र सत्तासँग जोडेर हेर्ने हो भने त्यहाँ बौद्ध आदर्शको अवमूल्यन भएको अवस्था पनि भेटिन सक्छ । केही महिनादेखि हामीले बौद्धहरुको देश भनेर श्रद्धा र गौरव गर्ने म्यानमारमा चलिरहेको हिंसात्मक द्वन्द्वले विश्वका बौद्धहरुको ध्यान आकृष्ट गरेको छ । त्यहाँ भएको गतिविधिले अबौद्धहरुलाई तिमी बौद्धहरु त यस्तो भनेर अर्धसत्यमा टेकेर खिसिट्युरी गर्ने अवसर दिइरहेको छ । यस लेखमा म्यानमार (जसलाई पहिले बर्मा भनिन्थ्यो), त्यहाँका बौद्धहरु र अहिले सत्ताको लागि त्यहाँ भइरहेका गतिविधिहरुलाई संक्षिप्तमा नियाल्ने प्रयास गरिन्छ ।…

राजेन मानन्धर
भगवान बुद्ध नेपालमा जन्भमुभयो र २९ वर्ष यहीँको हावापानीसँगै हुर्कनुभयो तर उहाँले अभिनिष्क्रमण गरेर गइसक्नुभएपछि उहाँको सम्पूर्ण जीवन भारतकै विभिन्न स्थानमा बित्यो । त्यस्तै उहाँले आफ्नो ज्ञान पनि यही भूमिमा बाँड्नुभयो । त्यसले त भारतका राजनीतिक सामाजिक नेताहरु पनि बेलामौकामा बुद्ध भारतको भनी गर्व गर्ने गर्छन् । तर यथार्थमा हेर्दा भारतमा नै बुद्धधर्मले हजारौं वर्षदेखि हिन्दु तथा मुस्लिम धर्मावलम्बीहरुको विभिन्न प्रकारका प्रहारहरु सहनु परेको देखिन्छ । उनीहरुले भारतबाट बुद्धधर्मलाई निमिट्यान्न पार्न राजनीतिक, धार्मिक र सामाजिक दाउपेचहरु चलाए ।

इतिहासले यही भन्छ, कि उनीहरुले धर्म र दर्शनबाट बुद्धधर्मलाई गलत साबित गर्न नसकेपछि त्यहाँका बौद्ध स्मारकहरुमा आक्रमण गरे । कतै…

राजेन मानन्धर
नेपाल जातीय, भाषिक, साँस्कृतिक तथा धार्मिक कोणबाट विविधताले भरिएको देश हो । यहाँ विभिन्न जातजातिका मानिसहरु बस्छन्, विभिन्न भाषाहरु बोलिन्छन्, विभिन्न संस्कृतिहरुको सहअस्त्वि छ र त्यस्तै मानिसहरु विभिन्न धर्म अपनाउँछन् । त्यसमध्ये काठमाडौं उपत्यकाका आदिवासी नेवारहरुको आफ्नै स्थान छ । उनीहरु विभिन्न दृष्टिकोणबाट वैदिक वा वर्णाश्रम वा हिन्दुधर्म मान्नेहरु भन्दा फरक छन् । अहिले यहाँ नेवाररुको समाजमा पाइने महिला समानता र महिला स्वतन्त्रताको बारेमा संक्षेपमा चर्चा गरिने छ ।

नेवारहरुको धर्र्म, संस्कृतिको अध्ययन अनुसन्धान गर्ने विद्वानहरु भन्छन् नेवार समाजमा महिलाहरुको ठुलो स्थान छ, हामीकहाँ महिलाहरुलाई दमन गर्ने चलन छैन, अझ हाम्रो समाजमा महिलाहरु नै निर्णयकर्ता हुन्छन्, आदि इत्यादि…

राजेन मानन्धर

भगवान बुद्धको जन्म भएको स्थल लुम्बिनी उद्यान हो । यस्तो हामीले पढ्दै र सुन्दै आएका छौं । त्यस पछाडि जहाँ जहिले जसले भगवान बुद्धको जन्मेको ठाउँको बारेमा उल्लेख गरेका छन् सबैले त्यस स्थानलाई उद्यान नै भनेका छन् ।

नेपालको लुम्बिनी अञ्चल, रूपन्देही जिल्लामा अवस्थित बुद्धको जन्मस्थल भनेर विभिन्न बौद्ध साहित्यहरूमा लुम्बिनी नाउँको एउटा उद्यानलाई चिनाइएको छ । इपू २४९मा मौर्य सम्राट अशोक भगावन बुद्धको खोजी गर्दै लुम्बिनीसम्म आए । उनले यस पवित्रस्थलको तीर्थाटन गरे र यसको संस्मरणमा स्तम्भ नै राखेर गए । उनले कति टाढादेखि स्तम्भ ल्याएर खडा गराए तर यो भूमि उद्यानकै रुपमा मात्र रह्यो । इस्वीको…

राजेन मानन्धर

नेपालमा जातीय विभेदको अवस्था
समाजमा समानताको वकालात गर्नेहरुले भने, संसारमा दुइटा मात्र जात छन् — महिला र पुरुष । कम्युनिष्टको राजनीति गर्नेहरुले अर्कोतिर कुरा मोडे — जातको कुरा गर्नुहुन्न, वर्गको मात्र कुरा गर्नुपर्छ — शोषित वर्ग र शोषक वर्ग । जसले जहाँ जति कुरा मोडे पनि सम्पूर्ण नेपाल र भारतको समान यथार्थ यही हो कि कमसेकम हिन्दु धर्ममा विश्वास गर्नेहरु यही भन्छन् कि मानिसहरु चार वर्णमा विभाजित छन् — व्राम्हण, क्षेत्री, वैश्य र क्षुद्र । त्यसमा व्राम्हण वर्णमा जन्मेकाहरुले विनाकारण अरुमाथि शासन र हिंसा गर्न अधिकारप्राप्त गरेका हुन्छन् र क्षुद्रलाई यो हिंसाबाट बच्ने बाटो पनि छैन । हिन्दु धर्मलाई…